Dünya’nın Şekli ve Hareketleri

Dünya, kutuplardan hafifçe basık, Ekvator’dan şişkin bir şekle sahiptir ve buna “geoit” denir. Dünya’nın geoit şekli, kendi ekseni etrafında dönüşü sırasında oluşan merkezkaç kuvvetiyle savrulması sonucu meydana gelmiştir.

Dünya’nın şeklinin sonuçları şunlardır:

• Ekvator’un uzunluğu tam bir meridyen dairesinin uzunluğundan daha fazladır.
• Ekvator yarıçapı, kutuplar yarıçapına göre 21 km daha uzundur.
• Dünya’nın şekli nedeniyle güneş ışınları yeryüzüne farklı açılarla düşer.
• Sıcaklık dağılışını etkiler; Ekvator’dan kutuplara doğru gidildikçe sıcaklık değerleri düşer.
• Dünya’nın şekli nedeniyle bir yarısı karanlıkken diğer yarısı aydınlıktır ve aydınlanma çizgisi daire biçiminde olur, buna “aydınlanma çemberi” denir.
• Kutuplar, Dünya’nın merkezine (Ekvator’a göre) daha yakındır, bu nedenle yerçekimi Ekvator’da az, kutuplarda daha fazladır.
• Dünya’nın kendi ekseni etrafındaki dönüş hızı Ekvator’dan kutuplara gidildikçe azalır.
• Ekvator’dan kutuplara gidildikçe paralel boyları ve meridyenler arası mesafe azalır.
• Dünya’nın şekli nedeniyle harita çizimlerinde hatalar meydana gelir.
• Kutup yıldızının görünüm açısı, bulunduğumuz yerin enlem derecesini belirler.

Dünya’nın Kendi Ekseni Etrafında Dönmesi (Günlük Hareket)

Dünya, batıdan doğuya doğru döner.

• Çizgisel Hız: Ekvatordan kutuplara doğru azalır.
• Açısal Hız: Her yerde aynıdır. (Bütün noktalar 360 derecelik dönüş yaparlar.)
• Eksen: Dünya’yı iki eşit parçaya bölen ve dünyanın tam merkezinden geçtiği varsayılan çizgidir.

Bu günlük hareketin sonuçları şunlardır:

• Gece ve gündüz birbirini takip eder.
• Güneş ışınlarının geliş açısı gün içinde değişir.
• Gölge boyu gün içinde değişir.
• Günlük sıcaklık farkları oluşur. (Günlük Basınç Farkları, Meltem Rüzgarları, Fiziksel (Mekanik) Çözünme meydana gelir.)
• Yerel saat farkları oluşur.
• Alize, Batı Rüzgarları ve Kutup rüzgarları sapmalara uğrar.
• Kuzey Yarım Küre’de sağa, Güney Yarım Küre’de sola sapar.
• Dinamik Basınç kuşakları oluşur.

Dünya’nın Güneş Etrafında Dönmesi (Yıllık Hareket)

Dünya’nın güneş çevresinde dönerken izlediği yola “yörünge” denir.

• Dünya güneşin etrafındaki dönüşünü 365 gün 6 saatte tamamlar. 6 saatlik fark 4 yılda 1 Şubat ayına eklenir.
• Yörünge elips şeklindedir.

Yörüngenin elips şeklinin sonuçları şunlardır:

• Dünya’nın Güneş’e olan uzaklığı yıl içinde değişir.
• Dünya’nın yörüngesinde Güneş’e en yakın olduğu (3 Ocak) duruma “GÜNBERİ”, en uzak olduğu (4 Temmuz) duruma “GÜNÖTE” denir.
• Dünya, Güneş’e yakınken hızlı, Güneş’ten uzakken yavaş döner.
• Mevsim süreleri eşit değildir. Kuzey Yarım Küre yaz mevsimi kış mevsiminden daha uzundur. Çünkü; Dünya yazın Güneş’ten uzaktır ve yavaş döner. Kışın yakındır ve hızlı döner.
• Sonbahar ekinoksuna 2 gün geç girilir (23 Eylül).
• Şubat ayı 28 çeker.

Dünya’nın elips şeklindeki yörüngesinden geçen düzleme Ekliptik (yörünge) düzlemi denir, Ekvator’dan geçen düzleme ise Ekvator düzlemi denir.

Bu iki düzlem birbiriyle çakışmaz. Dünya’nın ekseni ekliptik düzleme tam dik değildir. Başka bir deyişle, Dünya ekseni ile ekliptik düzlemi arasında 66° 33’lik bir açı bulunurken, Ekvator düzlemi ile ekliptik düzlemi arasında ise 23° 27’lik bir eğiklik mevcuttur.

Yukarıda bahsedilen etkilerin asıl nedeni, Dünya’nın ekseni eğik olduğu için meydana gelir. Bu nedenle, “Dünya’nın Güneş etrafındaki hareketinin sonuçları, eksen eğikliği ile birlikte ortaya çıkar” sonucuna varabiliriz.

• Dünya ekseninin 23°27′ eğik olmasının sonuçları şunlardır:
  • Güneş ışınlarının yeryüzüne düşme açısı yıl boyunca değişir.
  • Güneş’in doğuş ve batış saatleri ile yerleri mevsimlere göre değişir.
  • Aydınlanma çemberinin sınırı mevsimlere göre değişir.
  • Mevsimlerin oluşumuna neden olur.
  • 21 Aralık’ta Güney Yarım Küre’nin, 21 Haziran’da ise Kuzey Yarım Küre’nin Güneş’e daha fazla eğik olmasına neden olur.
  • Gece ile gündüz süreleri arasındaki fark, Ekvator’dan kutuplara gidildikçe artar.
  • Yıl içinde cisimlerin gölge uzunlukları değişir.
  • Dönencelerin ve kutup dairelerinin sınırlarını belirleyerek, matematik iklim kuşaklarının oluşumuna neden olur.