Yerin Katmanları:

Dünyanın gaz kısmı yerküreyi saran atmosfer tabakası olarak adlandırılır ve sıcaklık durumları ve gaz yoğunluklarına göre sırasıyla şu şekilde ayrılır:

1. Ekzosfer
2. Termosfer
3. Mezosfer
4. Stratosfer
5. Troposfer

Katı ve sıvı kısımlar ise bir bütün halinde yerküre olarak adlandırılır ve içyapısına ait bilgiler depremler vasıtasıyla elde edilmektedir. Yerkürenin iç katmanları şu şekilde sıralanır:

1. Kabuk (Litosfer)
2. Manto
3. Çekirdek

Yerin Tektonik Yapısı:

Yerin tektonik yapısı, litosferin parçalara ayrılarak yer kabuğundaki hareketlerin incelenmesiyle oluşur. Litosfer üzerinde yer alan büyük parçalara levhalar denir ve bu levhaların hareketleri sonucunda depremler, dağ oluşumu ve volkanik faaliyetler meydana gelir.

Jeolojik Zamanlar:

1. Yer Kabuğu (Litosfer):

• Kalınlığı yaklaşık 70 km olan katmandır ve üzerinde yaşadığımız yerdir.
• Manto üzerinde yüzen birden fazla levhadan oluşur. Bu levhalar yavaşça hareket eder ve tektonik levhalar olarak adlandırılır.
• Levhalar, yaklaşık 1000°C’lik sıcaklık farkı nedeniyle hareket eder.
• Levhaların birbirleriyle kesiştiği noktalara levha sınırları denir ve bu sınırlarda farklı jeolojik oluşumlar meydana gelir, örneğin volkanik yanardağlar, dalma batma zonları, sıra dağlar ve okyanus ortası sırtları.
• Yerkabuğu, kıtasal ve okyanusal olarak ikiye ayrılır.
  • Sial (Granit Kabuk): Yer yüzüne yakın olan kısımdır ve silisyum ve alüminyum elementlerinden oluşur. Okyanus tabanlarında kalınlığı az, kıta tabanlarında ise kalınlığı fazladır.
  • Sima (Bazaltik Kabuk): Yer yüzünün daha alt katmanında bulunur ve silisyum ve magnezyumdan oluşur. Okyanus tabanlarında kalın, kara tabanlarında ise ince bir yapıdadır.

2. Manto:

• Dünyayı oluşturan tabakalardan biridir ve dünya kütlesinin büyük bir kısmını oluşturur.
• Silisyum, magnezyum, alüminyum, nikel, demir, kükürt ve oksijen elementleri içerir.
• Manto, üst kısımda plastik özellik gösterirken, alt kısımlar sıvı halde bulunur, bu nedenle sürekli yükselme ve alçalma hareketleri meydana gelir.
• Mantonun katmanları 3’e ayrılır:
  • Üst Manto veya Astenosfer: 700 km derinliğe kadar olan litosferin altında yer alır. Alkali madde ve mineral içeren magma içerir.
  • Orta Manto: Üst ve alt manto arasında geçiş zonu oluşturur. Yerkürenin toplam hacminin büyük bir kısmını oluşturur ve yerkabuğu hareketleri ile volkanizmanın kaynağıdır.
  • Alt Manto: 700-2900 km derinlikler arasında yer alır ve demir ve magnezyum silikatları içerir.

3. Çekirdek:

• Yerkürenin merkezinde bulunan çekirdek, nikel ve demirden oluşur.
• İç çekirdek, katı halde nikel ve demirden oluşurken, dış çekirdek içindeki sülfür ve oksijen nedeniyle sıvı halde nikel ve demirden oluşur.
• Dış çekirdek, yaklaşık 2260 km kalınlığındadır ve içinde bulunan erimiş sıcak akıntılar dünyanın manyetik alanını oluşturur.
• İç çekirdek ise dünyanın en iç bölümünü oluşturur ve ortalama kalınlığı 1370 km’dir.
  

  Yerin Tektonik Yapısı

Levha Tektoniği:

• Yer kabuğu, hareket eden levhalardan oluşur ve birbirleri ile etkileşimde bulunan sınırlarda tektonik kuşaklar meydana gelir.
• En büyük levhalar şunlardır: Pasifik Levhası, Avrasya Levhası, Kuzey Amerika Levhası, Güney Amerika Levhası, Hindistan-Avustralya Levhası, Antarktika Levhası ve Nazca Levhası.
• Levha hareketleri sonucunda çeşitli olaylar meydana gelir:
  • Okyanusal-okyanusal uzaklaşma: Okyanus sırtları, lavların yüzeye çıkması ve volkanik adaların oluşması ile sonuçlanır.
  • Okyanusal-okyanusal yaklaşma: Okyanus çukurları, yoğun tabakaların dalması ve volkanik adaların oluşması ile sonuçlanır.
  • Okyanusal-kıtasal yaklaşma: Dalma-batma zonları, sıra dağlar ve okyanus hendekleri meydana gelir.
  • Kıtasal-kıtasal yaklaşma: Büyük sıradağlar ve depremselliğin olduğu alanlar oluşur, ancak volkanizma meydana gelmez.

1. Paleozoik:

• Zonguldak ve çevresinde taş kömürü yatakları oluştu.
• Hersinyen ve Kalodoniyen kıvrımları meydana geldi.
• İlk kara bitkileri ve hayvanları ortaya çıktı.
• Türkiye’deki masif araziler oluştu.

2. Mezozoik:

• Alp Himalaya’nın oluşumuna hazırlık dönemi olarak da bilinir.
• Tortullaşma dönemi ya da Peneplenleşme dönemi denir.
• Dev bitkiler bu dönemde görüldü (350 m).
• Dinozorlar bu dönemde yaşadı.
• Pangea kıtası parçalandı.

3. Neozoik – Tersiyer:

• Türkiye ana hatlarıyla bu dönemde oluştu.
• Türkiye’deki kıvrım, kırık ve volkanik dağlar oluştu.
• Bor, linyit, tuz, petrol, doğalgaz yatakları oluştu.
• Anadolu’da büyük fay kuşakları (BAF-DAF-KAF) meydana geldi.
• Kıtalar, bugünkü görünümlerine yavaş yavaş ulaşmaya başladı.

4. Kuarterner:

• İstanbul ve Çanakkale Boğazları meydana geldi.
• Ege adası çökerek Ege Denizi oluştu.
• Kıbrıs Adası Anadolu’dan ayrıldı.
• İnsan bu dönemde ortaya çıktı.

İç Kuvvetler

• Kıta oluşumu (Epirojenez) denizlerde ve karalarda dikey doğrultuda açılma ve yükselme hareketleridir.
• Transgresyon, denizin ilerlemesiyle oluşur.
• Regresyon, denizin gerilemesiyle oluşur.

Dağ Oluşumu (Orojenez):

• Kıvrımlı Dağ Oluşumu: Kıtaların birbirine yaklaşmasıyla kayaçlar yan basınçla sıkışarak kıvrılıp kıvrımlı sıradağlar meydana gelir.
• Kırık Dağ Oluşumu: Sert tabakalar yan basınçla kırılıp kırık dağlarını oluşturur.

Volkanizma:

• Mağmanın yer kabuğunun zayıf kısımlarından yüzeye yükselmesine volkanizma denir.
• Volkanik bölgeler mineral bakımından zengindir ve tarıma elverişlidir.
• Volkanın tepe kısmının çökmesi veya patlayarak parçalanması sonucu oluşan çukura kaldera denir.

Depremler:

• Yer kabuğunda levha hareketlerinin yol açtığı titreşim biçimindeki sarsıntılara deprem denir.
• Tektonik Depremler: Levha hareketlerinin neden olduğu ve can ve mal kaybının en çok olduğu deprem türüdür.
• Volkanik Depremler: Volkanik püskürme sonucu oluşurlar (örneğin Japonya ve İtalya).
• Çöküntü Depremler: Mağaraların tavanının çökmesi sonucu meydana gelir, genellikle karstik sahalarda görülürler.

Kayaçlar:

1. Püskürük (Magmatik) Kayaçlar:

• Kristalli yapıya sahiptirler.
• Tabakalanma yoktur.
• Kütleler halindedirler.
• İçlerinde fosil bulunmaz.
• Asitten etkilenmezler.
• Aşınmaya karşı sert ve dayanıklıdırlar.
  • İç Püskürük Kayaçlar: Yer kabuğunda magmanın yeryüzüne çıkmadan tabakalar içinde katılaşması sonucu oluşurlar. Yavaş soğuma nedeniyle iri kristallidirler. Örnekleri: Granit, siyenit, diyorit ve gabro.
  • Dış Püskürük Kayaçlar: Magmanın yeryüzüne çıkarak hızlı bir şekilde soğuması ve katılaşması sonucu oluşurlar. Hızlı soğuma nedeniyle kristalleşme az, genellikle camsı özellik gösterirler. Örnekleri: Andezit, bazalt, trakit, obsidyen (volkan camı), süngertaşı, katran taşı ve tüf.

2. Tortul (Sedimanter) Kayaçlar:

• Dış kuvvetlerin etkisiyle oluşurlar.
• Kristalli taneli yapıları yoktur.
• İçlerinde fosiller bulunabilir.
• Tabakalı bir yapıya sahiptirler.
• Asitten etkilenirler.
  • Kimyasal Tortul Kayaçlar: Suda eriyen minerallerin çökmesi ve tortullaşması sonucu oluşurlar. Örnekleri: Kalker, jips, kaya tuzu, dolomit, traverten, sarkıt ve dikit.
  • Fiziksel (Kırıntılı) Tortul Kayaçlar: Dış kuvvetlerin kopardığı parçacıkların birikmesi ve doğal bir çimento ile yapışması sonucu oluşurlar. Örnekleri: Konglomera (çakılkaya), kumtaşı (gres), kil taşı, mil ve marn.
  • Organik Tortul Kayaçlar: Bitki ve hayvan kalıntılarının birikmesi ve taşlaşması sonucu oluşurlar. Fosil içerirler. Örnekleri: Taş kömürü, linyit, turba, mercanlar ve tebeşir.

3. Başkalaşım (Metamorfik) Kayaçlar:

• Önceden oluşmuş kayaçların yüksek sıcaklık ve basınç altında dönüşerek yeni bir yapıya kavuşmasıyla oluşurlar.
• Özellikleri eski kayaçlardan miras alınır.
• Başlıca türleri: Mermer (kalkerin başkalaşmasıyla), gnays (granitin başkalaşmasıyla), elmas (kömürün başkalaşmasıyla), şist (kil taşının başkalaşmasıyla), kuvarsit (kum taşının başkalaşmasıyla) vb.

Yer Şekillerinin Diğer Oluşum Süreçleri

1. Taşların Ufalanması:

• Fiziksel (mekanik) parçalanma (çözülme): Sıcaklık farkının etkisiyle değişerek parçalanma olayıdır. Örneğin, çöller ve kayaların iç kısımları.
• Kimyasal çözülme (parçalanma): Yağış ve nemin fazla olduğu yerlerde taşların çözülmesidir. Örneğin, ekvatoral bölge ve muson iklim bölgesi.

2. Erozyon:

• Dış kuvvetlerin kurak ve yarı kurak bölgelerdeki toprağı taşımasına erozyon denir.
• Etkileyen faktörler: Yer şekillerinin engebeli olması, doğal bitki örtüsünün tahribi, meralarda aşırı otlatma, tarlaların nadasa bırakılması, toprağın aşırı kullanılması (nüfus artışı).

3. Heyelan:

• Ana kaya üzerindeki toprağın yer çekimi etkisiyle eğim doğrultusunda yer değiştirmesidir.
• Etkileyen faktörler: Yamaç eğimlerinin fazla olması, kar erimeleri ve yoğun yağış, maden çıkarımı, yol yapımı, inşaat yapımı, doğal afetler (deprem, sel).