Geleneksel Türk Tiyatrosu
Geleneksel tiyatro başlığı altında genellikle kukla, meddah, Karagöz, orta oyunu ve köy seyirlik oyunu gibi gösteri türleri bulunmaktadır. Bu geleneksel gösteri biçimleri yazılı bir metne dayanmaz ve sahnesiz bir tiyatro tarzını temsil eder. Ayrıca, geleneksel tiyatroda güldürü unsurunun ön planda olduğu gözlemlenir.
Seyirlik Köy Oyunları: Seyirlik köy oyunlarının kökeni tarih öncesi bolluk törenlerine ve ilkel inançlara dayanır. Bu oyunlar, Türkler’in Orta Asya’dan getirdikleri inançlarının yanı sıra, Anadolu’da daha önce yaşamış toplulukların kültürlerinin etkisi altındadır. Bu oyunların başlangıçtaki amacı zamanla değişmiş olabilir, ancak Türk köylüsü bu gelenekleri sürdürmüştür.
Kukla: Kukla sanatı Türkler’in Anadolu’ya geldiklerinde getirdikleri bir gösteri sanatıdır. İstanbul’da Osmanlı döneminde el kuklası, ipli kukla, sopalı kukla, araba kuklası, yer kuklası, ayak kuklası ve iskemle kuklası gibi çeşitli kukla gösterileri yapılmıştır. Bu gösteri türü 19. yüzyıla kadar geliştirilmiş ve sürdürülmüştür.
Karagöz: Karagöz, seyirlik halk oyunlarından biri olan bir gölge oyunudur. Karagöz, cahil halk tipini temsil ederken, Hacivat aydın tipini temsil eder. Manda ve deve derisinden yapılan resimler, ışık yardımıyla sahnedeki perdeye yansıtılarak bu gölge oyunu sahnelenir. Karagöz oyunu dört bölümden oluşur: Giriş, Muhavere, Fasıl (Asıl oyun) ve Bitiş. Oyunda Karagöz’ün kaba ve hazır cevap kişiliği, Hacivat’ın ise aydın ve yarı aydın kişileri temsil etmesi önemlidir.
Geleneksel tiyatro biçimleri, Türk kültürünün ve geçmişinin önemli bir yansımasıdır. Bu gösterilerde mizah ve güldürü ön plandadır ve halk arasında büyük bir popülerlik kazanmıştır.
Karagöz oyunu dört ana bölümden oluşur:
- Giriş: Oyunun başlangıcında sahneye “göstermelik” adı verilen bir resim yerleştirilir.
- Muhavere: Karagöz ve Hacivat’ın karşılıklı diyaloglarına denk gelir. Bu bölümde karakterler arasında mizahi ve sakin olmayan konuşmalar gerçekleşir.
- Fasıl (Asıl Oyun): Oyunun ana hikayesi ve olay örgüsünün olduğu bölümdür. Karagöz, Hacivat ve diğer karakterler arasındaki olaylar bu kısımda gelişir.
- Bitiş: Oyunun sonunda hatalar için özür dilenir ve bir sonraki oyunun yerinin belirtildiği bölümdür. Bu aynı zamanda oyunun sonlanma anıdır.
Karagöz oyunundaki karakterler ana hatlarıyla şu şekilde tasnif edilir:
- Asıl Tipler: Karagöz ve Hacivat, oyunun ana karakterleridir ve hikayenin temelini oluştururlar.
- Şive Taklitleri Yapan Tipler: Farklı bölgelerden gelen ve farklı şive veya aksanları taklit eden karakterlerdir. Örneğin, Kastamonulu, Kayserili, Bolulu, Eğinli, Arap, Acem, Arnavut, Laz, Kürt, Rumelili, Muhacir, Ermeni, Yahudi, Rum, Frenk gibi.
- Hasta Tipler: Beberuhi, Tiryaki, Kekeme, Altıkulaç, Sarhoş, Deli gibi karakterler, çeşitli hastalıkları veya garip davranışları temsil ederler.
- Diğer Tipler: Çelebi, Köçek, Zenne gibi karakterler, farklı sosyal sınıfları veya meslekleri temsil ederler ve hikayenin renklenmesine katkıda bulunurlar.
Bu tasnif, Karagöz oyununun çeşitli karakterlerini ve bu karakterlerin farklı rollerini anlamamıza yardımcı olur. Bu geleneksel gölge oyunu, Türk kültürünün önemli bir parçasıdır ve komik diyalogları ve karakterleriyle eğlenceli bir sahne sanatı sunar.
Orta Oyunu
Orta Oyunu, genellikle seyircilerle çevrili bir alanda, yazılı bir metne bağlı kalmadan ve doğaçlama (tuluat) yöntemiyle sahnelenen bir oyundur. Pişekar ve Kavuklu, oyunun temel karakterleridir ve bu oyun halkın ortak malıdır.
Oyunların güldürü unsurları, karşılıklı diyaloglardaki kelime oyunları, hazır cevaplık, yanlış anlamalar ve yöresel konuşma taklitlerinden oluşur. Karagöz ile Kavuklu’nun karakteristik özellikleri, Pişekâr ile Hacivat’ın özellikleriyle benzerlik gösterir. Ancak Karagöz perdede, Orta Oyunu ise meydanda canlı oyuncularla oynanır. Yani Karagöz, tasvirlerin gölgesini oynatırken, Orta Oyunu gerçek kişilerle sahnelenir.
Meddah
Meddah, Arapça kökenli bir kelime olan “methedici”den gelir ve halkı eğlendirmek için taklitler yaparak hoş hikayeler anlatan bir halk sanatçısıdır. Meddahlar, günümüzün şovmenlerine ve stand-up komedyenlerine benzeyen kişilerdir.
Meddah, herkesin görebileceği bir yerde oturur ve bir öyküyü baştan sona anlatır. Anlatırken canlandırdığı karakterleri ağız veya şive özelliklerine göre konuşturur. Meddah, tamamen doğaçlama yeteneklerine dayanır ve performansını sürdürmek için bir sopa veya baston, boynuna attığı büyük bir mendil ve oturduğu sandalye gibi temel araçları kullanır. Mendil, farklı karakterlerin kıyafetlerini göstermek, sesleri taklit etmek ve değişik başlıklar yapmak için kullanılır. Sopa ise gösteriyi başlatmak, seyirciyi susturmak, farklı sesler çıkarmak ve saz, süpürge, tüfek, at gibi nesneleri canlandırmak için kullanılır.
Meddah, gösterisine bir beyitle başlar ve gösterinin sonunda izleyicilere özür diler. Ayrıca, oyundan çıkarılacak dersi veya kıssayı da paylaşarak izleyicilere anlamlı bir mesaj iletilir.
Köy Seyirlik Oyunu
Köy seyirlik oyunları, adından da anlaşılacağı gibi seyircilerle birlikte köyün ortasında, genellikle köy meydanında oynanan oyunlardır. Seyirciler, oyuncuların etrafını sarmış ve oyuncularla iç içe bir şekilde oyunu izlerler.
Oyuncu ve seyirci arasındaki sınırlar belirsizdir; çünkü oyuncular ve seyirciler birlikte hazırlıklar yaparlar. Oyun sırasında herhangi bir kişi, oyuna katılarak rol alabilir ve görevi tamamlandığında tekrar seyircilerin arasına dönebilir. Oyunda kullanılan nesneler, sıradan ev eşyaları gibi basit nesneler olabilir.
Köy seyirlik oyunlarında doğaçlama önemli bir yer tutar ve oyuncular, sahnede spontane bir şekilde performans sergilerler. Bu oyunlar, halkın katılımını teşvik eden ve etkileşimi yüksek olan geleneksel gösterilerdir.