Osmanlı Devleti’nde Sanayiyi Güçlendirmeye Yönelik Tedbirler
Şirketleşme Atılımları
Sergi-i Umumi-i Osmanî’nin Düzenlenmesi
Islah-ı Sanayi Komisyonu’nun Kuruluşu
Demir Yolu Projelerinin Gerçekleştirilmesi
Sanayi Mekteplerinin Kuruluşu
Esnaf Şirketlerinin Oluşturulması
1838 Balta Limanı Ticaret Antlaşmas
Osmanlı Devleti’nde Endüstriyel Üretime Geçiş
Osmanlı İmparatorluğu’nda uzun süre boyunca tarım en yaygın ekonomik faaliyetti ve bu faaliyetin temelinde tımar sistemi bulunuyordu. Ancak XVII. ve XVIII. yüzyılda yaşanan siyasi ve ekonomik değişiklikler tımar sisteminin önemini azalttı. Bu sistem yerel ihtiyaçları karşılarken merkeze yeterli miktarda gelir sağlamamıştı. Bu durum, sermaye birikiminin zorlaşmasına neden oldu.
Avrupa’da ise ileri düzeyde sermaye birikimi vardı ve bu nedenle sanayileşmede sermaye sorunu yaşanmadı. Osmanlı Devleti’nde sanayi üretimi loncalar aracılığıyla yürütülüyordu. Ancak XVIII. yüzyılın sonlarına doğru Avrupa’da meydana gelen teknik ve ekonomik gelişmeler, sanayileşme sürecinde yeni bir düzenin doğmasına neden oldu. Özellikle İngiltere’nin öncülük ettiği seri üretim modeli, diğer ülkelerin pazarlarını kontrol etmeye başladı.
III. Selim ve II. Mahmud dönemlerinde sanayileşme çabaları, devlet ve toplum yaşamında özellikle askeri alanda başlayan yenilik hareketiyle (Nizam-ı Cedit) beraber yürütüldü. 1830’a kadar süren bu dönemde kâğıt, çuha, deri, kundura ve iplik fabrikaları kuruldu.
Ancak 1838’de imzalanan Balta Limanı Ticaret Antlaşması ile Avrupa’nın kaliteli ve ucuz malları Osmanlı pazarlarına girdi. Bu durum iç pazarda yerli malların Avrupa mallarıyla rekabet edemeyecek hale gelmesine yol açtı. Sonuç olarak, Osmanlı yerel sanayisi zayıflamış oldu. 1840-1860 arasındaki dönemde ise devletçilik politikası öne çıktı ve Batı tarzında fabrikalar ve imalathaneler kuruldu. Aynı zamanda mevcut fabrikaların modernize edilmesine de önem verildi.
Devlet, bu adımlarla Avrupa devletlerinin Osmanlı pazarlarını ele geçirmesini önlemeyi amaçlıyordu.
Osmanlı Devleti’nde Sanayinin Güçlendirilmesi İçin Alınan Önlemler
Şirketleşme Hareketleri
- 1850 yılında Cevdet Paşa ve Fuat Paşa’nın öncülüğünde Şirket-i Hayriye ile başlayan şirketleşme hareketi, yerli ve yabancı birçok şirketin kurulmasına yol açtı.
- 1849 ile 1910 yılları arasında toplamda 95 şirket kuruldu.
Sergi-i Umumi-i Osmanî’nin Açılması
- 1863 yılında Sultanahmet’te tarım ve sanayi ürünlerinin tanıtıldığı ilk sergi düzenlendi.
- Bu sergilerle birlikte çeşitli ürünlerin tanıtıldığı sergiler düzenlenmeye başlandı.
Islah-ı Sanayi Komisyonu’nun Kurulması
- 1864 yılında kurulan bu komisyon, ticaret ve sanayi odalarının ilk şekli olarak ortaya çıktı.
- Komisyonun amaçları arasında %5 olan gümrük vergisini düşürmek, sergiler düzenlemek, esnaf şirketleri kurmak ve sanayi okulları açmak yer alıyordu.
Demir Yolu Projelerinin Hayata Geçirilmesi
- 1856 yılında Anadolu’da ilk demir yolu hattı İzmir-Aydın ve İzmir-Turgutlu arasında açıldı.
- 1900-1908 yılları arasında inşa edilen Hicaz Demir Yolu da önemli bir projeydi.
Sanayi Mekteplerinin Açılması
- 1864’ten itibaren İstanbul ve diğer bölgelerde erkek ve kızlar için ayrı sanayi mektepleri kurulmaya başlandı.
- Bu okullarda terzilik, dokumacılık, dericilik, demircilik ve matbaacılık gibi alanlarda mesleki eğitim veriliyordu.
Esnaf Şirketlerinin Kurulması
- Dağınık esnaf faaliyetlerini birleştirerek daha büyük ölçekli esnaf şirketlerinin kurulması hedeflendi.
- Simkeşler Şirketi, Debbağlar Şirketi, Saraçlar Şirketi, Kumaşçılar Şirketi, Dökümcüler Şirketi ve Demirciler Şirketi gibi birçok şirket açıldı.
Zorluklar ve Engeller
- XVIII ve XIX. yüzyıllarda uzun süreli savaşların yol açtığı mali sıkıntılar.
- III. Selim ve II. Mahmud dönemlerinde başlatılan reformların, ulema ve Yeniçeri Ocağı gibi güçler tarafından karşılanması.
- Devlet sınırları içinde Balkanlar, Anadolu ve Mısır gibi bölgelerde yaşanan isyanlar.
- Şark Meselesi olarak bilinen Avrupalı devletlerin Osmanlı Devleti’ni parçalama teşebbüsleri.
Bu dönemde Osmanlı Devleti, sanayileşme yolunda çeşitli adımlar atmış olsa da iç ve dış zorluklarla karşılaşmıştır.
Osmanlı Devleti’nde Sanayileşmenin Zayıf Kalmasının Sebepleri
Yetersiz Sermaye ve Nitelikli İşgücü
- Sınırlı sermaye kaynakları ve yetişmiş personel eksikliği, sanayi sektörünün gelişmesini engelledi.
Uzun Vadeli Stratejik Sanayi Planlaması Eksikliği
- Devletin geleceğe yönelik stratejik sanayi planları yapmaması, ekonomik gelişimde yönsüzlüğe yol açtı.
Teknolojik Gelişimin İlerlememesi
- Teknolojik yeniliklerin geliştirilmemesi ve yaygınlaştırılamaması, sanayinin güçlenmesine engel oldu.
1838 Balta Limanı Ticaret Antlaşması
- Balta Limanı Ticaret Antlaşması, sanayi hamlelerini olumsuz etkileyen önemli bir faktör olarak öne çıktı.
1838 Balta Limanı Ticaret Antlaşması
- Mısır valisi Kavalalı Mehmet Ali Paşa’nın isyanı sırasında Rus tehlikesine karşı Osmanlı Devleti’nin İngiltere’den yardım almak amacıyla imzaladığı antlaşma olarak bilinir.
Antlaşmanın Etkileri
- Antlaşma, iç ticarete yabancıların katılmasını öngördü, yerli tüccarlar rekabet zorluğu yaşadı.
- Osmanlı pazarları yabancı denetimine geçti ve yerli esnafın faaliyetleri zayıfladı.
Sonuç olarak, Osmanlı Devleti’nde sanayileşmenin zayıf olmasının nedenleri arasında yetersiz sermaye, nitelikli işgücü eksikliği, stratejik planlama yoksunluğu ve teknolojik gelişmenin yavaşlığının yanı sıra 1838 Balta Limanı Ticaret Antlaşması’nın olumsuz etkisi önemli rol oynamıştır.
1838 Balta Limanı Ticaret Antlaşması’nın Sonuçları
Antlaşmanın İçeriği ve Etkileri
- Antlaşma, Osmanlı Devleti ile İngiltere arasında imzalanan bir ticaret antlaşmasıdır.
- Antlaşmaya göre, tekel sistemi kaldırıldı ve İngiliz tüccarlar diledikleri miktarda ham madde satın alabilme hakkına sahip oldular.
- İç ticarete Osmanlı vatandaşları yanı sıra İngilizler de katılabilir hale geldi.
- İngilizlerle olan transit ticaretten alınan vergi kaldırıldı.
- İngiliz vatandaşları, Osmanlı ürünlerini Osmanlı tebaasından tacirlerle aynı vergi koşulları altında satın alma hakkına sahip oldular.
- Antlaşma ile birlikte ihracattan %12, ithalattan ise %5 gümrük vergisi alınmaya başlandı.
- Yerli tüccarlar %12 iç gümrük vergisi ödemeye devam ederken yabancı tüccarlar bu vergilerden muaf tutuldular.
Etkileri ve Sonuçları
- Osmanlı pazarları büyük ölçüde yabancıların denetimine geçti.
- Osmanlı esnafı Avrupa ile rekabet edememe sorunuyla karşılaştı ve birçok esnaf faaliyetlerini durdurmak zorunda kaldı.
- Osmanlı ham maddeleri daha yüksek fiyatlarla Avrupalı tüccarlara satıldı, bu da ham madde fiyatlarında artışa neden oldu. Esnaf ham madde temininde zorluk yaşadı ve bazı ham maddeler tedarik edilemez hale geldi.
- 1850’lerde yapılan değişikliklerle gümrük gelirlerinde düşüş yaşandı ve Kırım Savaşı’nın maliyeti nedeniyle Osmanlı Devleti iç ve dış borçlanmaya başvurmak zorunda kaldı.
Sömürgecilikten Emperyalizme Geçiş
- Sömürgecilik, bir devletin diğer ulusları, devletleri veya toplulukları siyasi ve ekonomik olarak egemenliği altına almasıdır.
- Emperyalizm ise bir devletin diğer ulusları, devletleri veya toplulukları siyasi, ekonomik ve kültürel olarak egemenliği altına alarak genişlemesini hedeflemesidir.
- Sanayi İnkılabı ile birlikte Batılı emperyalist güçler, sömürgecilik ve emperyalizmle daha fazla ilgilendiler. Özellikle Afrika ve Asya bölgelerinde kendi çıkarları doğrultusunda yayılmaya başladılar.
- Sömürgeleştirilen bölgeler, gelişmiş sanayi ekonomilerinin bir parçası olarak görüldü ve emperyalist devletlerin denetimi altına girdi.
Asimilasyon
- Asimilasyon, farklı etnik kökene sahip toplumların kültürel özelliklerini egemen kültür içinde eritmeyi amaçlayan bir süreçtir.
- Bu süreç, demografik değişim gibi yöntemlerle gerçekleştirilebilir. Hedef toplumun dağıtılması veya farklı kültürel yapılara sahip bir nüfusun eklenmesi gibi yöntemler kullanılabilir.