Tiyatro Nedir?
Tiyatro, sahnede oyuncuların seyircilerin önünde performans sergilediği ve duyguların, olayların hareketler ve konuşmalarla anlatıldığı bir sanat dalıdır. Aynı zamanda temsil edilen eseri ifade eder.
Tiyatro, sahne sanatlarının bir türüdür ve sahnede canlı performanslar aracılığıyla olayları gösterir. Bu özelliğiyle eylem ve konuşmaya dayalı bir gösteri sanatıdır. Tiyatro, insanı, insan ilişkilerini ve insan deneyimini anlatma sanatı olarak da tanımlanmıştır, ki Shakespeare’in de bu konuda söylediği ünlü bir sözdür.
Tiyatronun Özellikleri:
- Tiyatro eserleri, sahnede canlandırılmak üzere yazılmış edebi metinlerdir, yani gerçekçi olaylar sahnede sergilenir.
- Bir oyunun sahne performansına “piyes” adı da verilir.
- Sahne performansı hem görsel hem işitsel unsurları içerdiği için etkileyici bir güce sahiptir.
- Tiyatro eserleri; olay, zaman, mekan ve karakterler gibi temel yapı unsurlarını içerir.
- Konusuna bağlı olarak trajedi, drama ve komedi gibi farklı türleri vardır.
- Tiyatroda günlük konuşma diline ağırlık verilir.
- Tiyatro eserleri genellikle gerçeğe yakın ve insan deneyimine odaklanır.
Tiyatro Türleri
Tiyatro eserleri, müziksiz trajedi, komedi, drama ve müzikli (opera, operet, müzikal, pandomim, bale, revü, skeç, tuluat) olmak üzere iki ana grupta sınıflandırılır. Edebi türler arasında en canlı ve yaşama en yakın olanı tiyatrodur.
Trajedi:
Trajedi, insanlara korku, heyecan ve acıma duygularıyla ders verme amacı taşıyan en eski tiyatro türüdür. Şiirsel bir biçimde yazılmış olması ve sabit kurallara bağlı olması nedeniyle diğer tiyatro türlerinden kolayca ayırt edilir. Bu tür, antik Yunan tanrısı Dionysos’un şenliklerinde düzenlenen yarışmalarda sahnelenen oyunlarla ortaya çıkmıştır.
Klasik trajediler genellikle beş perdeye sahip oyunlardır. Eski Yunan’da başlayan bu eserler 3 veya 6 perde de olabilirlerdi. Dönemin tiyatrolarında dekor bulunmazdı, ancak sahnenin bir köşesinde olayların sebep ve sonuçlarını anlatan bir koro yer alırdı.
Klasik trajedilerde, kahramanlar genellikle kral, kraliçe, prenses gibi en yüksek tabakadan seçilirdi; orta ve alt tabakadan karakterlere rastlanmazdı. Kahramanlar arasındaki olaylar, insanların içsel zayıflıklarını, tutkularını ve yüksek ahlaki davranışları bir araya getirirdi. Özellikle karakterlerin bir “katharsis” denilen arınma sürecinden geçmeleri gerekirdi. Bu, kahramanın büyük bir hata yapması ve bunun sonucunda acı çekmesi ile gerçekleşirdi. Ardından kahraman arınmış bir ruh haliyle doğru yolu bulurdu.
Klasik trajedi, Aristoteles tarafından kuramsallaştırılmıştır. Bu kurama göre, “üç birlik kuralı” adı verilen olay, zaman ve mekan birliği benimsenmiştir. Olaylar karmaşık bir şekilde iç içe geçmez, yalnızca belirli bir olayı anlatır. Trajedi olayı bir günde (24 saat) tamamlanmış gibi gösterir, bu da “zaman birliği” olarak adlandırılır. Olayın başlangıcı ve sonu aynı mekanda gerçekleşir, bu da “mekan birliği”dir.
Trajediler, yüksek ve asil bir dil kullanarak parlak konuşmaları içerir. Kaba veya düşük nitelikli ifadeler kullanılmaz. Trajedi şairleri, mısralarının derin anlamlı ve bilgelik dolu olmasına özen göstermişlerdir.
Trajedilerde kader, ahlak, gelenek ve töre gibi değerlere önem verilir. Trajedinin amacı, “insanların acılarını ifade ederek seyircilerin içinde korku ve merhamet duygularını uyandırmaktır”. Aiskhylos’un “Zincire Vurulmuş Prometheus”, Sophokles’in “Kral Oidipus” ve Euripides’in “Andromakhe” gibi bazı klasik trajedi örnekleri bulunmaktadır.
Antik Yunan ve Roma trajedilerinin kurduğu bu kurallar, sonraki dönemlerde modern tiyatroda değiştirilmiştir. Bazı oyun yazarları, özellikle bu kuralları değiştirerek farklı türler yaratmışlardır. Örnek olarak Bertolt Brecht ve Epik Tiyatro verilebilir.
Komedi:
Komedi, insanları eğlendirerek eğitmeyi amaçlayan tiyatro türüdür. Gülünç şeylerin altında genellikle ders alınacak bir gerçek olduğuna inanılır.
- Konusu günlük hayattan ve sosyal olaylardan seçilir.
- Kahramanları genellikle sıradan insanlar, eğitimsiz veya basit insanlardır.
- Üslup kusursuz olmak zorunda değildir, hatta kaba ve küfürlü ifadelere yer verilebilir.
- Çirkin veya kaba olaylar sahne üzerinde gösterilir.
- Üç birlik kuralına uyulur.
- Komediler farklı türlere ayrılabilir, bunlar fars, vodvil, komedi sentimental vb. olabilir.
Karakter Komedisi: İnsan kişiliğinin gülünç yönlerini ele alan komedidir. Moliére’in “Cimri” ve Shakespeare’in “Venedik Taciri” gibi eserleri buna örnektir.
Töre Komedisi: Toplumun komik ve eksik yönlerini vurgulayan komedidir. Moliére’in “Kibarlık Budalası” ve Gogol’un “Müfettiş” gibi eserleri buna örnektir.
Entrika Komedisi: Seyirciyi güldürme amacı gütmeksizin yazılan komedidir. Moliére’in “Zoraki Tabip” ve Shakespeare’in “Yanlışlıklar Komedyası” gibi eserleri bu türe örnektir. Bu tür aynı zamanda “Vodvil” olarak da adlandırılır.
Komedi türü, 17. yüzyıldan sonra düzyazı olarak da yazılmaya başlanmıştır.
Klasik komedinin önde gelen yazarları: Aristophanes, Menandros, Terentius, Plautus, Moliére.
Drama:
Drama, trajediyle komediyi birleştiren bir tiyatro türüdür. Modern tiyatro, aristokrat kesimin yaşamını veya sadece hayatın gülünç yönlerini sahnede göstermek yerine hayatı daha geniş bir perspektifle temsil etme isteğiyle ortaya çıkmıştır.
Dram eserleri düzyazı veya şiirsel olarak yazılabilir ve üç ila beş perdeye sahip olabilir. Üç birlik kuralını tamamen reddederler. İnsana dair temalar yerine toplumsal ve milli konuları işlerler. Konular oldukça çeşitli olabilir. En vahşi, çirkin veya gerçekçi olayları bile seyirciye göstermekten kaçınmazlar.
Dram, trajik, hüzünlü, heyecan verici, şüphe dolu, acı ve komik davranışları bir araya getirebilir. Kahramanları her sınıftan seçilebilir ve her tür karaktere yer verilir. Dram eserleri gerçekleri göstermeyi amaçlar.
Dram, ciddi ve ağırbaşlı bir şekilde yazılan “piyes” ve daha duygusal ve heyecanlı olan “melodram” olarak iki alt türe ayrılır. Melodram, “müzikli oyun” anlamına gelir, ancak günümüzde müziğin çoğu atılmıştır. Ayrıca, dram türlerinden biri olan “feeri”, sahneye konmuş bir masalı ifade eder. Bu türün kahramanları cinler, periler, devler gibi hayalî varlıklardır. Olayın geçtiği zaman ve yer belirtilmez.
Müzikli Tiyatro:
Opera: Sözlerinin tamamı veya büyük bir bölümü “koro, solo, düet” şeklinde şarkılı olarak ifade edilen müzikli tiyatro eseridir. Oyunculara sahnede orkestra eşlik eder.
Operet: Eğlenceli, hafif konulu, içinde bestesiz konuşmaların da bulunduğu müzikli tiyatro türüdür. Genellikle halka yönelik yazılmış eserlerdir.
Opera Komik: Operetin, daha yüksek sosyal sınıflar için yazılmış, bestelerle süslenmiş biçimidir.
Vodvil: Hareketli ve eğlenceli bir konuya dayanan, içinde şarkılar da bulunan hafif komedidir. Bu nedenle vodvil, aynı zamanda bir “komedi türü” olarak kabul edilir.
Bale: Çeşitli dans ve hareketlerle anlatılan, müzikle desteklenen ve sözsüz bir tiyatro türüdür.