Üreme Sistemi ve Embriyonik Gelişim

Üremek, canlıların genetik bilgisini ve temel özelliklerini yeni nesillere aktararak canlılığın devamını sağlayan bir süreçtir. Üreme, canlıların ortak özelliklerinden biridir.

Üreme Sistemi İle İlgili Kavramlar:

1. Eşey: Aynı türden olan ve cinsiyetleri farklı olan her bir bireye eşey denir.
2. Cinsiyet: Cinsiyetleri farklı olan bireylerin üreme organları farklıdır. Bireyin vücudunda yumurtalık bulunuyorsa dişi, testis bulunuyorsa erkek olarak adlandırılır.
3. Eşeyli Üreme: Eşeyleri farklı olan iki bireyin üreme hücrelerinin birleşmesiyle meydana gelen üreme çeşidine eşeyli üreme denir.
4. Üreme Organları: Üreme sistemi, üreme organları ve bu organların çalışmasını düzenleyen eşeysel bezlerin (dişilerde yumurtalık, erkeklerde testis) birlikte oluşturduğu sistemdir.
5. Gamet: Üreme organlarından üretilen üreme hücrelerine gamet denir. Dişilerde yumurta, erkeklerde sperm gametlere örnektir.
6. Döllenme: Dişi ve erkek üreme hücrelerinin birleşerek zigot adı verilen yeni bir hücre oluşturduğu olaya döllenme denir.
7. Zigot: Döllenme sonucu oluşan hücreye zigot adı verilir. Zigot, yeni bireyin gelişimine başlar.
8. Gonat: Üreme organlarına gonat adı verilir. Dişilerde yumurtalık, erkeklerde testis gonatlara örnektir.
9. Eşeysel Bezler: Üreme organlarını ve üreme sürecini düzenleyen bezlere eşeysel bezler denir. Dişilerde yumurtalıklar, erkeklerde testisler eşeysel bezlere örnektir.

Bu kavramlar üreme sisteminin temel yapısını ve işleyişini anlamamızı sağlar

Erkek Üreme Sistemi

Erkek üreme sistemi, testisler, sperm taşıyan kanallar, yardımcı bezler ve penis olmak üzere dört bölümden oluşur.

1. Testisler (Er Bezleri):
   • Testisler, sperm üretiminin gerçekleştiği organlardır.
   • Embriyonal gelişim döneminde karın boşluğunda başlar, doğumdan hemen önce testis torbasına iner.
   • Vücutta çift olarak bulunur.
   • Sperm üretimi ve eşey hormonlarının salgılanması ana görevleridir.
   • Seminifer tüpçüklerde sperm üretimi gerçekleşir.
   • Sertoli hücreleri sperm hücrelerini korur ve besler.
   • Leydig hücreleri eşey hormonlarından olan testosteronu üretir.
2. Yardımcı Bezler:
   • Seminal kese, prostat bezi ve bulboüretral bezlerden oluşur.
   • Bu bezlerin salgılarıyla birleşerek semen adı verilen sıvıyı oluştururlar.
   • Seminal kese, fruktoz, mukus, enzim ve C vitamini içeren sıvıyı üretir.
   • Prostat bezi, idrar girişini engelleyerek sperm atılmasını sağlar.
   • Cowper bezi, idrar yolundaki asidik kalıntıları nötralize eden mukus salgılar.
3. Sperm Taşıyan Kanallar:
   • Epididimis ve vas deferens (boşalma kanalı) sperm taşıyan kanalları oluşturur.
   • Epididimis, spermlerin olgunlaşmasını tamamladığı ve hareket kazandığı kanaldır.
   • Vas deferens, epididimisten geçerek idrar kesesinin arkasına dolanır ve spermin boşaltım kanalı olan üretreye bağlanır.
4. Penis:
   • Penis, idrarı ve spermi taşıyan üretrayı içeren erkek dış üreme organıdır.
   • Üretra, hem idrarın hem de spermin dışarı atıldığı kanaldır.
   • Penis içinde üç süngerimsi sertleşebilen doku bulunur. Bu dokuların kanla dolması ereksiyonu sağlar.

Erkek üreme sistemi, sperm üretimi ve üreme sürecinin gerçekleşmesinde önemli bir rol oynar. Yardımcı bezlerin ve sperm taşıyan kanalların işbirliği, üremeyi mümkün kılar.

Erkek bireylerin üreme bezlerinde 2n kromozomlu sperm ana hücrelerinden (spermatogonyum), spermlerin meydana gelmesi sürecine spermatogenez denir. Erkek bireyler ergenliğe erişmeden önce, sperm ana hücreleri mitoz bölünme ile çoğalır. Bu mitoz bölünme, ergenlik sonrasında da devam eder, böylece erkek bireyler sürekli olarak sperm üretebilirler. Bir sperm hücresinin oluşumu için gereken ortalama süre 70 gündür. Yetişkin ve sağlıklı bir erkek birey, günde yaklaşık 3 milyon sperm üretir.

Sperm ana hücresi (spermatogonyum) bölünmeye başlamadan önce gelişir ve mayoz bölünmeye hazır hale gelir. Mayoz I evresini tamamlayıp ikiye bölündükten sonra n kromozomlu (haploid) hücrelere birincil spermatosit denir. Bu hücreler, ikinci mayoz bölünme sırasında daha fazla bölünerek ikincil spermatosit hücrelerine dönüşür.

Spermin Yapısı

Sperm hücresi, baş bölümü, orta bölümü ve kamçı olarak üç ana bölüme ayrılır. Baş kısmında akrozom adı verilen ve döllenme esnasında yumurta hücresinin zarını delmek için kullanılan bir yapı bulunur. Akrozomun hemen yanında, genetik bilgiyi taşıyan çekirdek bölümü yer alır (ek bilgi: Yumurtanın içine giren tek bölüm çekirdek bölümüdür, diğer bölgeler yumurta hücresine giremez).

Orta bölümde bulunan çok sayıda mitokondri, sperm hücresinin hızlı hareket etmesini sağlayan oksijenli solunumu gerçekleştirir. Kamçı ise sperm hücresine hareket yeteneği kazandırır. Sperm yapısı ve sayısı, canlı türüne göre değişiklik gösterir.

Dişi üreme sistemi; yumurtalıklar (ovaryumlar), fallop tüpleri (yumurta kanalları), rahim (döl yatağı) ve vajina (doğum kanalı) olmak üzere dört ana bölümden oluşur.

1. Yumurtalıklar (Ovaryumlar)

   Sağda ve solda olmak üzere karın boşluğunda bir çift organdır.
   Hem hormonlar hem de yumurtalar üreter. Östrojen ve progesteron hormonları bu bezlerden salgılanır.
   Her iki yumurtalıkta, foliküller içerisinde oosit adı verilen yumurta hücreleri ve bu hücreleri destekleyen hücreler yer alır.
   Her ay, bir yumurtalıkta bir folikül mayoz bölünme ile gelişerek yumurta hücresini üretir.

2. Fallop Tüpleri (Yumurta Kanalları)

   Yumurta kanalları, yumurtalıklardan rahime doğru uzanan bir çift tüptür.
   Yumurtalıklara yakın ucu huni şeklinde kirpikli bir yapıya sahiptir ve diğer ucu rahme açılır.
   Kirpikli huni kısmı, yumurtalıkta olgunlaşan yumurtayı yakalar ve silli epitel hücreleri yardımıyla rahme taşır.
   Yumurta kanallarında, yumurta ile sperm hücresinin birleşmesi döllenmeyi sağlar.

3. Rahim (Döl Yatağı)

   Karın bölgesinin alt kısmında bulunan, kaslı, kalın duvarlı bir organdır.
   Epitel tabakası ve kan damarları içeren iç yapısı bulunur.
   Âdet döngüsünün bir parçası olarak hormonların etkisiyle, rahim iç yüzeyindeki endometriyum kalınlığı artar. Bu tabaka, embriyo gelişimi için hazırlık yapmak üzere mitoz bölünme ile kalınlaşır.

4. Vajina (Doğum Kanalı)

   Vajina, döllenmemiş yumurtanın dışarı atılmasını sağlayan, çiftleşme sırasında spermlerin dişi vücuduna girişini sağlayan ve doğumun gerçekleşmesini kolaylaştıran dişi üreme sisteminin dışa açılan bölümüdür.
   Asidik bir pH seviyesine sahip olup mikroorganizmalara karşı koruma sağlar. pH seviyesinin temizlik ürünleri gibi etkenlerle bozulması birçok hastalığa yol açabilir.

Yumurta hücresinin boyutu ve kromozom sayısı canlılara göre farklılık gösterir. İnsan yumurta hücresi, insan sperm hücresinin hacminden 250 bin kat daha büyüktür.

Yumurtalar, memelilerde zona pellucida adı verilen bir zarla çevrilidir. Bu zar, protein, glikoprotein veya polisakkaritlerden oluşur. Zona pellucida, aynı türe ait spermlerin yumurtayı döllenmesini sağlar.

Menstrual Döngü (Yaklaşık 28 Gün)

Menstrual döngü, yumurtanın oluşmasından vajinadan atılmasına kadar geçen süreyi ifade eder ve yaklaşık 28 gün sürer. Menstrual döngü boyunca rahim duvarının kalınlığı değişerek embriyonun tutunmasına uygun hale gelir. Bu döngü genellikle ergenlik döneminde başlar ve 45-55 yaşları arasında menopozla son bulur.

Menstrual döngü, folikül evresi, ovulasyon evresi, korpus luteum evresi ve menstrüasyon evresi olmak üzere 4 aşamadan oluşur.

1. Folikül Evresi (12-14 Gün)
   Folikül evresi, yeni bir yumurtanın geliştiği dönemi ifade eder.
   FSH hormonu tarafından uyarılan yumurtalık folikülleri içinde biri büyüyerek folikül kılıfını kalınlaştırır ve içini sıvıyla doldurur.
   Olgunlaşan yumurta, folikül içerisinde gelişerek döllenme yeteneği kazanır.
   Östrojen hormonu, foliküldeki yumurtanın gelişimini destekler ve kandaki FSH seviyesini düşürür.
2. Ovulasyon Evresi (Yaklaşık 2 Gün)
   Folikülün patlamasıyla ve yumurtanın fallop tüpüne geçişi ile gerçekleşir.
   Ovulasyon, hipofiz bezinin LH hormonu etkisi altında meydana gelir.
   Fallop tüpünde, sperm ile karşılaşma durumunda döllenme gerçekleşebilir.
3. Korpus Luteum Evresi (10-14 Gün)
   LH hormonunun etkisiyle folikül, korpus luteum adı verilen sarı yapılı bir yapıya dönüşür.
   Korpus luteum, östrojen ve progesteron hormonları salgılar. Bu hormonlar LH ve FSH salgısını baskılayarak yeni yumurta oluşumunu engeller.
   Progesteron ve östrojen, rahim iç yüzeyinin hazırlanmasını sağlar ve rahim, embriyonun tutunabileceği bir ortam oluşturur.
   Korpus luteum evresi 10-14 gün sürer ve gebelik durumunda devam eder.
4. Menstrüasyon Evresi (1-2 Gün)
   Eğer döllenme olmazsa, korpus luteum bozulur.
   Progesteron ve östrojen seviyelerinin düşmesiyle, rahim iç yüzeyi dökülerek âdet kanaması (menstrüasyon) meydana gelir.
   Menstrüasyon evresi yaklaşık 1-2 gün sürer.
   Âdet başladığında, aynı zamanda yeni bir folikül gelişmeye başlar ve yeni bir menstrual döngü başlamış olur.