Bilgi Felsefesi
Epistemoloji ya da bilgi felsefesi, bilginin doğası, kapsamı ve kaynağı üzerine odaklanan felsefe dalıdır.
Epistemoloji, insan zihnindeki akıl ve sezgi gibi yetilerin gerçek varlıklar olup olmadığı sorusunu ele alır ve bu yetilerin gerçeklikten bağımsız olarak var olup olmadığı veya gerçek varlıkları bilmemizi sağlayıp sağlamayacakları gibi soruları inceler.
Bilgi kuramının temel kavramları şunlardır:
- Doğruluk: Doğruluk, bilginin, bilginin konusu olan şeyle tam uygunluğunu ifade eder. Yani bilginin algılar, kavramlar ve bilimsel kuramlarla nesnel gerçek arasındaki uygunluktur.
- Gerçeklik (Realite): Varlığın ve varoluş tarzının adıdır. Bilinçten bağımsız olarak var olan her şey gerçeklik olarak kabul edilir.
- Temellendirme: Bir sorunun veya bir savın dayanağı, gerekçesi veya temeli oluşturma işidir. Bir bilgi veya savın arkasında yer alan neden veya delillerdir.
Epistemoloji’de Bilginin Doğruluk Ölçütleri:
- Uygunluk: Doğruluk, düşüncelerin nesnelerle tam uygunluğunu ifade eder. Yani bilginin konusu olan nesne veya gerçeklikle uyum içinde olması durumudur.
- Tutarlılık: Bir bilgi veya önermenin daha önce kabul edilen doğru bilgi ve önermelerle çelişmemesi gerekliliğidir.
- Tümel Uzlaşım: Bir bilgi veya önermenin doğruluğu hakkında herkesin veya çoğunluğun aynı düşüncede birleşmesidir.
- Apaçıklık: Bir bilgi veya önermenin açık ve seçik olması, kuşku duyulmayan bir şekilde ifade edilmesi durumudur. Böyle bilgiler sezgisel bir kavrama ve çıkarıma dayanabilir.
- Açık Bilgi: Bir bilgi veya düşüncenin içinde tutarsızlık içermeden açıkça kavranabilmesidir. Örneğin, diş ağrısı hissedildiği ve bilindiği zaman açık bilgiye örnek verilebilir.
- Seçik Bilgi: Bir bilgi veya önermenin başka bilgi veya önermelerle karıştırılmaması, açık ve net bir şekilde ifade edilmesidir.
- Yarar: Bir bilgi veya önermenin yararlı ve uygulanabilir sonuçlar veriyorsa doğru kabul edilir. Yani işe yarar bilgi doğru bilgi olarak değerlendirilir.
Epistemoloji’de Bilgi Türleri:
- Gündelik Bilgi: Günlük yaşam ve deneyimler sonucu elde edilen bilgi türüdür.
- Dini Bilgi: Tanrı ve insanın evren içindeki yerini ve görevini anlatan bilgilerin tümüdür. Dogmatik ve ilahi bilgi olarak kabul edilir.
- Sanatsal Bilgi: Sanatçının güzellik arayışı ve ifadesi sonucu elde edilen bilgi türüdür. Öznel ve duygusal niteliklidir.
- Bilimsel Bilgi: Bilimsel yöntemlerle elde edilen ve akıl ve deneye dayanan bilgi türüdür. Sistemli ve nesneldir.
- Teknik Bilgi: Gündelik ve bilimsel bilginin pratiğe dönüştürülmüş hali olan bilgi türüdür. İnsana fayda sağlamayı amaçlar.
- Felsefi Bilgi: Varlık, bilgi, gerçek, adalet, güzellik, doğruluk, akıl ve dil gibi temel konuları ele alan felsefi çalışmalar sonucu elde edilen bilgi türüdür. Şüpheci ve sorgulayıcıdır.
Epistemoloji, bilginin doğasını ve sınırlarını anlamaya çalışarak, bilgi elde etmenin yöntemlerini ve kaynaklarını inceler. Felsefe tarihinde farklı düşünürlerin epistemolojik yaklaşımları çeşitlilik gösterir ve felsefe alanında çeşitli tartışmalara yol açar.
Epistemolojik Teoriler
Bilgi ve doğru bilginin elde edilebilirliği konusunda farklı felsefi yaklaşımlar mevcuttur. İşte bu yaklaşımlar:
- Septisizm (Kuşkuculuk): Septisizm, her tür bilgi savını kuşkuyla karşılayan ve onların temellerini, etkilerini ve kesinliklerini irdeleyen felsefi görüştür. Septikler, kesin bir bilgi elde edilemeyeceğini ve hakikate ulaşılsa dahi sürekli ve tam bir şüphe içinde kalınacağını savunurlar. Bu nedenle, mutlak doğru bilgiye ulaşmanın mümkün olmadığını düşünürler. Septisizm, felsefe tarihinde önemli bir yere sahiptir ve yerleşik kanıları ve inançları sarsarak, felsefe, bilim ve din alanlarında değişikliklere yol açmıştır. Septisizm, dogmatizme (inanççılık) karşıdır. Bu yaklaşımda yer alan başlıca temsilciler Phyrrhon ve Timon’dur.
- Sofizm: Sofistler, insanın her şeyin merkezine alındığı göreceli bir bakış açısına sahiptirler. Onlara göre, insanların üzerinde birleşeceği mutlak bir bilgi veya doğru yoktur. Sofistler, gerçeğin var olmadığını, var olsa bile bilinemeyeceğini ifade ederler. Sofistlerin ünlü temsilcilerinden biri Protagoras’tır, “İnsan her şeyin ölçüsüdür” düşüncesini savunmuştur. Diğer bir sofist olan Gorgias, “Gerçek yoktur, olsaydı bile bilemez, bilinseydi bile başkasına aktarılamazdı” şeklinde düşüncesini ifade eder.
- Akılcılık (Rasyonalizm): Akılcılık, bilginin kaynağının akıl olduğu ve doğru bilginin sadece akıl ve düşünce yoluyla elde edilebileceği felsefi yaklaşımdır. Akılcılığa göre, duyum ve algılama gibi duyusal verilere dayalı bilgiler geçicidir ve kesin doğru bilgiye ulaşma konusunda yetersiz kalır. Eski Yunan filozoflarından Herakleitos, Parmenides, Sokrates, Platon ve Aristoteles, rasyonalizmin öncüleri olarak kabul edilir. Yeni çağda ise Descartes ve Hegel, akılcılığın önemli temsilcilerindendir.
- Empirizm (Deneycilik): Empirizm, bilginin duyumlar yoluyla elde edilebileceğini ve doğru bilginin sadece deneyimle kazanılabileceğini öne süren felsefi yaklaşımdır. Empiristler, insan zihninde doğuştan bilgi olmadığını savunur ve doğru bilginin duyular aracılığıyla deney yoluyla elde edildiğini ileri sürerler. Empirizme göre, bütün bilgilerin temel kaynağı duyulara dayanır ve sezgilere yer yoktur. John Locke ve David Hume, empirizmin önemli temsilcilerindendir. Empirizm, akılcılığın doğuştan bilgi varsayımına karşı çıkar.
- Kritisizm (Eleştiricilik): Kritisizm, akılcılık ve empirizmi birleştirerek doğru bilgiye ulaşmayı amaçlayan bir felsefi yaklaşımdır. Bu yaklaşımda, bilginin hem akıl yoluyla hem de deneyimle elde edilebileceği ve doğru bilgiye eleştirel bir yaklaşımla ulaşılabileceği düşünülür. Kritisizmin en önemli temsilcisi Immanuel Kant’tır.
- Pozitivizm (Olguculuk): Pozitivizm, bilginin sadece fiziksel veya maddi dünyanın gerçeklerine dayanabileceğini savunan bir felsefi yaklaşımdır. Bu yaklaşıma göre, teoloji ve metafizik gibi bilim dışı konular felsefe disiplininden çıkarılmalıdır. Pozitivizmin önemli temsilcilerinden biri Auguste Comte’dir.