OSMANLI’DA ŞEHİR PLANLAMASI
Osmanlı şehir kültürü, birbirinden çok farklı, etnik, dinî ve ekonomik yapılar üzerine tesis edildi. Osmanlı Devleti’nde, şehirler ticari faaliyetlerinin yoğunlaştığı güzergâhlar üzerinde kuruldu. Osmanlı şehirleri genelde iki parçalı işlevsel alana sahipti.
Bunlardan ilki Osmanlı merkezi iş sahası, diğeri ise konut alanları idi. Merkezde, çarşı denilen bölgelerde ekonomik, dinî, kültürel çeşitli faaliyetler yapılmaktaydı. Çarşı konumunun belirlenmesinde kale veya şehir surları, önemli yollar ve önemli kültürel alanlara yakınlık belirleyici rol oynardı.
Cami, bedesten (kapalı çarşı) ve imaret (yemek dağıtılan yer) klasik dönem Osmanlı şehir planına hâkim unsurlardı. Şehrin asıl merkezini bedestenler oluşturmaktaydı. Bedestenlerin etrafında ise hanlar bulunmaktaydı.
Hanlar sadece geceleme ihtiyacını karşılayan yerler değil, aynı zamanda ticari işlevi de olan yapılardı. Şehrin kalbi durumunda olan bu mekânlarda kâr getiren faaliyetler dışında; eğitim, sağlık, yardımlaşma ve diğer faaliyetleri bünyesinde bulundurmaktaydı.
Şehir merkezinde bulunan diğer bir unsur ise sağlık, eğitim, kültürel hizmetleri sunan külliyeler idi. Osmanlı şehir merkezlerinde bulunan büyük camiler genelde külliye ile bağlantılıydı.
Osmanlı şehirlerinin önemli yapılarından biri de imarethanelerdi. Yoksullara, medrese öğrencilerine, tekkelerde kalanlara, yolculara yemek dağıtmak üzere kurulmuş olan imarethaneler, kamu hizmeti gören önemli hayır kurumları niteliğindeydi.
Osmanlı şehirlerinin fiziki yapısının ikinci kısmını ise mahalleler meydana getirirdi.
Türk evleri genelde çok katlı değildi. Bu evlerin birinci katı taştan yapılmış olup, hizmet katı konumundaydı. Bu katta; depo, çamaşır yıkama yeri, tuvalet ve mutfak yer alırdı. Evin üst katı ise oturma alanı olarak kullanılan odalardan ibaretti. Odalar arasında eyvan denilen bir bölüm yer almaktaydı. Eyvan ve odalar sofaya veya hayata (avluya) açılmaktaydı.
Konut alanlarının ötesinde şehir halkına rahatsızlık veren endüstriyel faaliyetler ile kırsal kesimle bağlantısı olan zanaatkârlar yer alırdı. Bunları; dericiler, boyacılar, kesimhaneler, kasaplar, demirciler, çilingirler, bakırcılar, çömlekçiler, saraçlar, gıda maddesi satıcıları şeklinde sıralamak mümkündü.
OSMANLI MİMARİ ANLAYIŞI
Erken Dönem diye bilinen Osmanlı mimarisinin temel öğesini külliyeler, külliyelerin ana unsurunu ise camiler oluşturmaktaydı. İznik’teki Hacı Özbek Cami, Süleyman Paşa Medresesi, Bursa’da Yıldırım Bayezid Döneminde inşa edilen Ulu Cami, Yıldırım Bayezid Bedesteni, Osmanlı Devleti’nin ilk hastanesi niteliğinde olan Yıldırım Darüşşifası bu dönemin mimari eserleri arasında gösterilebilir.
Osmanlı Devleti’nin kendine has üslubunu oluşturduğu Klasik Dönem’e geçiş İstanbul’un Fethi’yle başladı. İlk kez merkezi kubbeli camilere yarım kubbeler eklenerek yeni camiler yapıldı. Bu camilerin yanına dini, ekonomik ve sosyal ihtiyaçları karşılayacak alt yapı kuruluşlarını barındıran tesisler inşa edilerek “külliyeler” oluşturuldu. Bu nedenle bu döneme aynı zamanda “Büyük Külliyeler Devri” de denilmektedir.
Fatih, II. Bayezid ve Süleymaniye külliyeleri ile başkent İstanbul adeta yeni bir kimliğe büründü.
MİMAR SİNAN
Osmanlı Devleti’nde, XVI. yüzyılda yetişmiş en büyük mimari ustası Mimar Sinan’dır. Mimar Sinan ilk olarak Yavuz Dönemi’nde Osmanlı ordusuna katıldı. Kanuni Dönemi’nde, devletin tüm inşaat işlerinden sorumlu mimarbaşı olarak görevlendirildi. Bu görevini II. Selim ve III. Murad dönemlerinde de devam ettirdi. Dört yüzden fazla eseri mevcuttur.
Mimar Sinan, birbirinden güzel eserlerden sonra çıraklık eserim dediği “Şehzade Camisini” inşa edince ünü, imparatorluk sınırları dışına çıktı. Mimar Sinan kalfalık eseri olan “Süleymaniye Camisinin” ardından; ustalık eseri olan Edirne “Selimiye Camisini” inşa ederek sanatının zirvesine ulaştı. Ayasofya’yı yeniden inşa edercesine onaran ve ayakta durmasını sağlayan
OSMANLI EL SANATLARI
AHŞAP VE TAŞ İŞLEMECİLİĞİ
AHŞAP İŞÇİLİĞİ:
Ahşap işçiliğiyle uğraşan sanatkârlara “neccar” denilirdi. Neccarlar, ahşap malzemeleri ustalıkla işleyerek çeşitli sanat eserleri ve mobilyalar yaparlardı. Ağaç üzerinde veya diğer ahşap malzemelerde, mobilyalarda belirlenmiş desen ve çizimlere göre oyulmuş yuvalara gümüş, sedef gibi süs maddeleri yerleştirilerek yapılan süsleme sanatına ise “kakmacılık” denir.
TAŞ İŞÇİLİĞİ:
Taş işçiliğinin en yaygın biçimini oyma ve kabartmalar oluştururdu. Nakkaşların hazırladığı resim iğneleme işleminin ardından kömür tozu ve silkme yöntemiyle taş üzerine aktarıldıktan sonra taşçılar tarafından işlenerek yapılan sanat eserleri ortaya çıkardı.
DOKUMACILIK:
Dokumacılık, pamuk, keten, kadife, ipek, yün gibi malzemelerin elde edilmesinden kullanıma hazır hâle gelene kadar (kumaş, halı, kilim vs.) geçirdiği sürecin tamamını kapsar. Özellikle ipek kumaşlar, Osmanlı törenlerinde ve yüksek sınıf kültüründe, sosyal konum belirleyicisi olarak önemli bir yere sahipti. Kilim ve halıcılık da Türk tarihinin en eski dönemlerinden itibaren önemli bir dokumacılık dalıydı.
ÇİNİCİLİK:
Çinicilik, kil topraktan yapılan levhaların genellikle çiçek resimleriyle bezenip fırında pişirilmesi sanatıdır. Osmanlı Devleti’nin en önemli çini ve seramik merkezleri İznik ve Kütahya idi. Çini sanatında Türk mavisi, domates kırmızısı, mor, sarı ve yeşil gibi renkler kullanılırdı. Osmanlı eserlerinde kullanılan çinilerle bezenmiş yapılar arasında Yeşil Cami ve Türbe, Topkapı Sarayı ve İstanbul’daki birçok cami yer alır.
HAT SANATI:
Hat sanatı, güzel yazı yazma sanatıdır ve yazı veya çizgi anlamına gelir. Hat sanatıyla uğraşanlara “hattat” denir. Osmanlı Devleti’nde hat sanatı Amasya ve Edirne’de gelişmeye başlamıştır. Ünlü hattatlar arasında Amasyalı Şeyh Hamdullah ve Ahmet Karahisari önemli isimlerdir. Ahmet Karahisari, hat sanatına farklı bir üslup getiren önemli bir hattattır.